سینما، به‌عنوان هنر هفتم، از اواخر قرن نوزدهم میلادی وارد ایران شد و در طی بیش از یک قرن، مسیری پرفرازونشیب را طی کرد. از ورود اولین دستگاه سینماتوگراف در دوران قاجار تا ظهور فیلم‌سازان برجسته و کسب جوایز بین‌المللی در دوران معاصر، سینمای ایران با چالش‌ها و فرصت‌های بسیاری مواجه بوده است. این مقاله به بررسی تاریخچه سینمای ایران از آغاز تا امروز می‌پردازد، با تمرکز بر دوره‌های کلیدی، تحولات فرهنگی و اجتماعی، و تأثیرات سیاسی بر این صنعت. با استفاده از جداول و نکات کلیدی، تلاش می‌کنیم تصویری جذاب و جامع از این هنر پویا ارائه دهیم.
آغاز سینما در ایران: دوران قاجار (1279-1309)
سینمای ایران با ورود اولین دستگاه سینماتوگراف در سال 1279 هجری خورشیدی (1900 میلادی) به دربار مظفرالدین‌شاه قاجار آغاز شد. مظفرالدین‌شاه در سفر به فرانسه با این دستگاه آشنا شد و به میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی دستور خرید آن را داد. اولین تصاویر ضبط‌شده توسط این دستگاه، کارناوال‌های فرنگی در اوستاند بلژیک بود که به‌عنوان سوغات برای دربار قاجار ثبت شد. این لحظه، نقطه عطفی در تاریخ سینمای ایران به شمار می‌رود.
اولین سالن سینمای ایران، «سینما سولی»، در همان سال 1279 توسط مبلغین کاتولیک در تبریز تأسیس شد، اما به دلیل کمبود فیلم‌های جدید، در سال 1295 تعطیل شد. تا سال 1309، سینماهای ایران عمدتاً فیلم‌های خارجی با زیرنویس فارسی نمایش می‌دادند. در سال 1283، میرزا ابراهیم‌خان صحاف‌باشی اولین سالن نمایش عمومی را در خیابان چراغ‌گاز تهران افتتاح کرد، اما این سالن‌ها بیشتر برای اشراف و درباریان قابل‌دسترس بودند.
در سال 1286، مهدی‌خان روسی اولین سالن عمومی سینما را در خیابان علاءالدوله (فردوسی کنونی) راه‌اندازی کرد و بعدها آن را به خیابان لاله‌زار منتقل نمود. این سالن‌ها عمدتاً فیلم‌های کمدی کوتاه نمایش می‌دادند، اما محدودیت‌های فرهنگی، به‌ویژه ممنوعیت حضور زنان، مانع از گسترش سریع سینما شد. در جامعه سنتی ایران، نمایش تصاویر متحرک با مخالفت‌های مذهبی مواجه بود و برخی روحانیون، مانند شیخ فضل‌الله نوری، آن را مغایر با ارزش‌های دینی می‌دانستند.
اولین فیلم‌های ایرانی
- آبی و رابی (1309): اولین فیلم بلند سینمایی ایران، به کارگردانی اوانس اوگانیانس، فیلمی صامت و کمدی بود که در سینما مایاک تهران اکران شد. این فیلم نقطه عطفی در تولید داخلی محسوب می‌شود.
- دختر لر (1312): اولین فیلم ناطق ایرانی، به کارگردانی اردشیر ایرانی و نویسندگی عبدالحسین سپنتا، در بمبئی ساخته شد. این فیلم با استقبال گسترده‌ای مواجه شد و راه را برای تولید فیلم‌های ناطق باز کرد.
دوره پهلوی اول: رکود و تحولات اولیه (1309-1320)
در دهه 1300، سینمای ایران با محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی مواجه بود. تغییر جو سیاسی پس از روی کار آمدن رضاشاه و جنگ جهانی اول، همراه با سانسور شدید، باعث رکود سینما شد. بااین‌حال، تلاش‌هایی برای عمومی‌تر شدن سینما صورت گرفت. در سال 1296، خان‌بابا معتضدی اولین سینمای مختلط (برای زنان و مردان) را پیشنهاد داد و اولین لابراتوار ظهور فیلم را در خانه‌اش راه‌اندازی کرد.
تا اوایل دهه 1310، سینما همچنان مختص قشر مرفه بود و فیلم‌های خارجی، به‌ویژه سریال‌های تارزان، محبوبیت داشتند. قانون کشف حجاب در سال 1314 امکان حضور زنان در سالن‌های سینما را تسهیل کرد، اما این تغییر با مقاومت‌هایی در جامعه سنتی همراه بود. در این دوره، سینمای ایران هنوز هویت مشخصی نداشت و بسیاری از فیلم‌ها اقتباس‌های ساده‌لوحانه از آثار خارجی بودند.
دهه 1320 و 1330: ظهور سینمای تجاری و فیلم‌فارسی
دهه 1320 شاهد تأسیس شرکت‌های سینمایی ایرانی و عمومی‌تر شدن سینما بود. در این دوره، فیلم‌سازانی مانند اسماعیل کوشان و ساموئل خاچیکیان نقش مهمی در تثبیت سینمای تجاری داشتند. کوشان با تأسیس استودیوهای میترا فیلم و پارس فیلم، پایه‌گذار سینمای عامه‌پسند موسوم به «فیلم‌فارسی» شد. این فیلم‌ها با تمرکز بر موضوعات عاشقانه، جاهل‌مسلکی و کمدی، مخاطبان عام را جذب کردند.
در دهه 1330، سینمای ایران پیشرفت‌های فنی و هنری را تجربه کرد. پویانمایی نیز وارد ایران شد و اسفندیار احمدیه در سال 1336 اولین فیلم کوتاه پویانمایی، «ملانصرالدین»، را ساخت. شهلا ریاحی در سال 1335 با فیلم «مرجان» به‌عنوان اولین کارگردان زن ایرانی تاریخ‌ساز شد. بااین‌حال، تمرکز بر تولیدات تجاری و عامه‌پسند باعث شد بسیاری از فیلم‌ها از نظر محتوایی ضعیف باشند.
جدول: اولین‌های سینمای ایران تا دهه 1330
| عنوان | سال | توضیحات |
| اولین فیلمبردار | 1279 | میرزا ابراهیم‌خان عکاس‌باشی، ضبط کارناوال‌های اوستاند |
| اولین سالن سینما | 1279 | سینما سولی، تبریز، توسط کاتولیک‌ها |
| اولین فیلم صامت | 1309 | آبی و رابی، اوانس اوگانیانس |
| اولین فیلم ناطق | 1312 | دختر لر، اردشیر ایرانی و عبدالحسین سپنتا |
| اولین کارگردان زن | 1335 | شهلا ریاحی، فیلم مرجان |
| اولین پویانمایی | 1336 | ملانصرالدین، اسفندیار احمدیه |
دهه 1340: موج نوی سینمای ایران
دهه 1340 نقطه عطفی در سینمای ایران بود. با ظهور فیلم‌سازانی مانند داریوش مهرجویی، فرخ غفاری، ابراهیم گلستان و فروغ فرخزاد، جریانی فرهنگی و هنری شکل گرفت که از سینمای تجاری فاصله داشت. فیلم «گاو» (1348) به کارگردانی داریوش مهرجویی، به‌عنوان یکی از اولین آثار موج نوی سینمای ایران، تحسین جهانی را برانگیخت و به نمادی از سینمای روشنفکری تبدیل شد.
فروغ فرخزاد با مستند «خانه سیاه است» (1343) به‌عنوان اولین زن فیلم‌ساز ایرانی که به‌تنهایی فیلمی ساخت، تأثیر عمیقی بر سینمای مستند گذاشت. تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال 1348 و perpetually support the development of Iranian cinema. همکاری با یونسکو و اعزام نورالدین زرین‌کلک به بلژیک نیز سطح فرهنگی این کانون را ارتقا داد.
دهه 1350 و پیش از انقلاب: اوج فیلم‌فارسی و سینمای روشنفکری
دهه 1350 شاهد اوج‌گیری سینمای فیلم‌فارسی بود که با فیلم‌هایی مانند «گنج قارونی» به ابتذال کشیده شد. بااین‌حال، فیلم‌سازانی مانند مسعود کیمیایی («قیصر») و علی حاتمی («سوته‌دلان») آثار ماندگاری خلق کردند که ترکیبی از هنر و سرگرمی بودند. این دوره همچنین شاهد رشد سینمای کودک و نوجوان بود، با آثاری مانند «بیم و امید» (1339) به کارگردانی گرجی عبادیا.
سینمای پس از انقلاب (1357-1360): رکود اولیه
پس از انقلاب 1357، سینمای ایران به دلیل تغییرات فرهنگی و سیاسی دچار رکود شد. ویدئو به‌عنوان کالای قاچاق محسوب می‌شد و بسیاری از سالن‌های سینما تعطیل شدند. تا سال 1360، به دلیل نبود ضوابط مشخص، تولید فیلم عملاً متوقف بود. بااین‌حال، انتشار ماهنامه فیلم به سردبیری مسعود مهرابی نقش کلیدی در احیای سینمای ایران داشت و نسل جدیدی از منتقدان و فیلم‌سازان را پرورش داد.
دهه 1360 و 1370: تولد دوباره و ظهور سینمای هنری
از سال 1362، با تدوین قوانین جدید، فیلم‌سازی احیا شد. فیلم‌سازانی مانند عباس کیارستمی، بهرام بیضایی و محسن مخملباف آثار درخشانی خلق کردند. فیلم «دونده» (1363) به کارگردانی امیر نادری به‌عنوان یکی از اولین آثار برجسته پس از انقلاب، توجه جهانی را جلب کرد. در دهه 1370، سینمای ایران با فیلم‌هایی مانند «طعم گیلاس» (عباس کیارستمی) و «بچه‌های آسمان» (مجید مجیدی) در جشنواره‌های بین‌المللی خوش درخشید.
دهه 1380 و 1390: جهانی شدن سینمای ایران
دهه‌های 1380 و 1390 شاهد موفقیت‌های جهانی سینمای ایران بود. اصغر فرهادی با فیلم‌های «جدایی نادر از سیمین» (1390) و «فروشنده» (1395) دو جایزه اسکار بهترین فیلم غیرانگلیسی‌زبان را کسب کرد. این دوره همچنین شاهد تنوع ژانرها، از کمدی‌های پرفروش مانند «مطرب» تا درام‌های اجتماعی مانند «درباره الی»، بود.
سینمای ایران امروز (1400-1404)
امروزه، سینمای ایران با چالش‌هایی مانند سانسور، مشکلات اقتصادی و رقابت با پلتفرم‌های دیجیتال مواجه است. بااین‌حال، فیلم‌سازان جوان و جشنواره‌هایی مانند سینما حقیقت به رشد سینمای مستند کمک کرده‌اند. گیشه سینمای ایران در سال 1402 با فروش بیش از 1000 میلیارد تومان، نشان‌دهنده استقبال عمومی است.
جدول: دوره‌های کلیدی سینمای ایران
| دوره | سال‌ها | ویژگی‌ها |
| آغاز (قاجار) | 1279-1309 | ورود سینماتوگراف، فیلم‌های صامت، محدودیت‌های فرهنگی |
| پهلوی اول | 1309-1320 | رکود، اولین فیلم‌های ایرانی، سینمای مختلط |
| دهه 1320-1330 | 1320-1339 | ظهور فیلم‌فارسی، شرکت‌های سینمایی، پویانمایی |
| موج نو | 1340-1357 | سینمای روشنفکری، آثار فروغ فرخزاد و داریوش مهرجویی |
| پس از انقلاب | 1357-1360 | رکود، توقف تولید فیلم |
| تولد دوباره | 1360-1379 | احیای سینما، موفقیت‌های بین‌المللی کیارستمی و مجیدی |
| جهانی شدن | 1380-1399 | جوایز اسکار فرهادی، تنوع ژانرها |
| امروز | 1400-1404 | چالش‌های اقتصادی، رشد سینمای مستند، استقبال گیشه |
نقش زنان در سینمای ایران: از پیشگامان تا امروز
زنان در سینمای ایران، از روزهای اولیه این صنعت تا دوران معاصر، نقشی کلیدی در شکل‌گیری و پیشرفت آن ایفا کرده‌اند. از پیشگامانی مانند شهلا ریاحی و فروغ فرخزاد که موانع فرهنگی و اجتماعی را شکستند تا فیلم‌سازان و بازیگران امروزی که در سطح جهانی می‌درخشند، حضور زنان در سینمای ایران داستانی از استقامت، خلاقیت و تأثیرگذاری است. این بخش به بررسی نقش زنان در سینمای ایران، چالش‌های پیش روی آن‌ها، و دستاوردهایشان می‌پردازد و به‌عنوان مکملی جذاب، جنبه‌ای کمتر دیده‌شده از تاریخ سینمای ایران را برجسته می‌کند.
آغاز حضور زنان در سینمای ایران
حضور زنان در سینمای ایران به دلیل محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی دوران قاجار و اوایل پهلوی بسیار محدود بود. در آن زمان، حضور زنان در سالن‌های سینما ممنوع بود و بازیگری زنان در فیلم‌ها غیرقابل‌تصور تلقی می‌شد. بااین‌حال، قانون کشف حجاب در سال 1314 (1936) به‌تدریج امکان حضور زنان در سالن‌های سینما را فراهم کرد و زمینه را برای ورود آن‌ها به‌عنوان بازیگر و بعدها فیلم‌ساز مهیا ساخت.
اولین گام‌های حضور زنان در تولید فیلم با شهلا ریاحی در سال 1335 (1956) برداشته شد. او با کارگردانی و بازی در فیلم «مرجان» به اولین کارگردان زن ایرانی تبدیل شد. این فیلم، که داستانی عاشقانه را روایت می‌کرد، نه‌تنها موفقیت تجاری داشت، بلکه نشان داد زنان می‌توانند در پشت دوربین نیز نقش‌های کلیدی ایفا کنند. در همان دهه، بازیگرانی مانند ژاله علو و فروزان با حضور در فیلم‌های فیلم‌فارسی، به ستارگان گیشه تبدیل شدند و به محبوبیت سینما در میان مخاطبان عام کمک کردند.
چالش‌های پیش روی زنان در سینمای ایران
با وجود پیشرفت‌های چشمگیر، زنان در سینمای ایران همچنان با چالش‌هایی مواجه‌اند:
- سانسور و محدودیت‌های فرهنگی: قوانین سخت‌گیرانه درباره نحوه نمایش زنان در فیلم‌ها، خلاقیت فیلم‌سازان زن را محدود می‌کند.
- نابرابری فرصت‌ها: با وجود افزایش حضور زنان، تعداد کارگردانان و تهیه‌کنندگان زن در مقایسه با مردان همچنان کمتر است.
- فشارهای اجتماعی: زنان فیلم‌ساز گاهی به دلیل پرداختن به موضوعات حساس مانند خشونت خانگی یا نابرابری جنسیتی با انتقادهای اجتماعی مواجه می‌شوند.
- کمبود بودجه: بسیاری از پروژه‌های زنان فیلم‌ساز، به‌ویژه در سینمای مستقل، با مشکلات مالی مواجه‌اند.
زنان برجسته در تاریخ سینمای ایران
| نام | سال فعالیت | نقش و دستاوردها |
| شهلا ریاحی | 1335 | اولین کارگردان زن، فیلم «مرجان» |
| فروغ فرخزاد | 1343 | کارگردان مستند «خانه سیاه است»، پیشگام سینمای شاعرانه |
| رخشان بنی‌اعتماد | 1360 | کارگردان فیلم‌های اجتماعی مانند «نرگس» و «قصه‌ها»، برنده جوایز بین‌المللی |
| لیلا حاتمی | 1370 | بازیگر «جدایی نادر از سیمین»، شناخته‌شده در سطح جهانی |
| سمیرا مخملباف | 1377 | کارگردان «سیب»، برنده جوایز جشنواره کن در سن 17 سالگی |
| نرگس آبیار | 1390 | کارگردان «شبی که ماه کامل شد»، برنده جوایز متعدد جشنواره فجر |
نتیجه‌گیری
سینمای ایران از یک سرگرمی درباری در دوران قاجار به یکی از مهم‌ترین سینماهای هنری جهان تبدیل شده است. با وجود چالش‌هایی مانند سانسور و محدودیت‌های مالی، فیلم‌سازان ایرانی با خلاقیت و پشتکار، آثاری خلق کرده‌اند که در سطح جهانی تحسین شده‌اند. آینده سینمای ایران، با تکیه بر استعدادهای جوان و فناوری‌های جدید، نویدبخش ادامه این مسیر درخشان است. روز ملی سینما (21 شهریور) یادآور یک قرن تلاش برای حفظ این هنر در برابر موانع است.
